SUBOTICA NULTA TAČKA

Najstarije arheološko nalazište na prostoru Subotice vodi nas u IX vek pre nove ere. Nađeno je posuđe koje su koristili Sarmati u IV veku, grobovi Avara i Germana iz vremena seobe naroda. 

Rimljani u ovom kraju nisu imali stalno naselje, ali su povremeno boravili ovde. Prilikom preuređenja jednog dela srednjovekovne utvrde u crkvu, pronađen je rimski nadgrobni spomenik na kome je bilo ime – Aurelia Primitiva. Ne zna se da li je kamen nekada donesen ovde kao građevinski materijal ili je spomenik te žene bio baš na prostoru gde je podignuta kula, što bi je činilo prvom Subotičankom za koju se zna.

-

Prekretnica za ovaj kraj značila je izgradnja tvrđave od tvrdog materijala  krajem  XV  veka. Od tada Subotica dobija izgled srednjovekovnog grada, sa kulom opasanom šančevima unutar kojih su mesto imali crkva, groblje i objekti za stanovanje. Na okolnim vodotokovima je postavljena brana koja je omogućila da utvrđeni prostor bude okružen vodom. Tako je nastalo jezgro oko koga će, u godinama i vekovima koji dolaze, narasti naselje koje danas znamo.

U POSEDU FEUDALACA

Procenjuje se da je Subotica imala oko hiljadu stanovnika, i još toliko u dvanaest sela koja su gravitirala naselju oko utvrđenja. U XV veku bila je u posedu Hunjadijevih, najmoćnije feudalne familije u Ugarskoj. Kralj Matija Korvin je ovaj deo porodičnog nasleđa poklonio svom rođaku, erdeljskom vojvodi, nakon čega je tvrđava dozidana i ojačana za bitke koje će slediti. 

-

Sa juga je rasla plima turske najezde koja je pretila da poplavi i ove krajeve. Kao i mnogi gradovi u Ugarskoj, bila je to sredina u kojoj je živelo više naroda i gde se susretalo više konfesija. Nad sve njih nadvili su se tamni oblaci predstojeće odsudne bitke. Ona se desila 1526. godine, kod mesta Mohač na Dunavu, oko 130 kilometara od Subotice. Tog dana hrišćanska vojska je poražena, ugarski kralj je poginuo i pred Osmanlijama se ukazalo ogromno prostranstvo između Dunava i Tise.

CAR JOVAN NENAD

U građanskom ratu za ugarski presto, nakon Mohačke bitke, pojavio se „Car niotkuda“ i stavio se na stranu Jovana Zapolje protiv Ferdinanda Habzburškog. Imao je on ambicije i u borbi protiv Osmanlija, a smatra se da je njegova vladavina imala naznake socijalne revolucije, jer je vlastelinsku zemlju razdelio, a feudalcu Valentinu Tereku, koji ju je napustio posle Mohačke bitke, nije dozvolio povratak. Nepoznanice oko porekla i njegova pojava, još za života Jovana Nenada su bili intrigantni. Kažu da je imao crnu prugu duž celog tela, koja je počinjala od slepoočnice i išla sve do pete.

-

„Crni Jovan“, kako su ga još zvali, imao je beleg koji ga je, u tom vremenu, predodredio za nešto veliko i značajno. Možda je i sam u to verovao kada je utvrđenje proglasio za svoj dvor, a Suboticu za prestonicu svog „carstva“ koje se prostiralo između dve velike reke. Istoričar Vladimir Ćorović navodi da Turske čete i posade, koje su se nalazile u Bačkoj, nisu bile mnogobrojne i da Jovan Nenad nije imao mnogo muke da ih savlada i protera, ali to mu je diglo ugled i raznelo glas. 

Četrnaest godina nakon pogibije Jovana Nenada, Osmanlije će potpuno ovladati ovim prostorom i tu ostati vek i po.

POLUMESEC NAD SUBOTICOM

Subotica je odolela napadu odreda Osmanlija nakon Mohačke bitke, međutim, na kraju je ipak pala u turske ruke. Zahvaljujući svojoj tvrđavi i strateškom položaju, grad je postao središte nahije. Iako je najpre gotovo sasvim opustela, vremenom je Subotica uspela da se vrati na nekadašnji broj stanovnika. Po naredbi sultana Selima II, ovaj grad je postao kasaba, što je tada značilo naselje sa gradskim pravima i sa pravom održavanja vašara. Umesto crkvenog tornja, tada je džamija dominirala panoramom Subotice.

-

Turski putopisac Evlija Čelebija, polovinom XVII veka poneo je iz ovog grada pozitivne utiske, opisujući ga u lepim bojama, mirisima i ukusima. Neki drugi izvori tvrde da je za hrišćane to bilo teško vreme, kada su se u  strahu od pljačke i nasilja skrivali u močvarnim predelima i živeli u zemunicama. Kada je Evlija Čelebija boravio u našem kraju bila je godina 1665. Još tri decenije je ostalo do dolaska hrišćanske vojske Eugena Savojskog, koja će osloboditi ovaj kraj, a kada odu dalje, goneći Turke, za njima će ostati prvi crtež Subotice za koji se zna i koji je sačuvan. Načinio ga je vojni kartograf austrijske vojske koja se ulogorila pored jezera Palić.

PREUREĐENJE IZ VAZDUHA

Većina srednjoevropskih gradova na svom centralnom trgu ima katedralu, dok u Subotici na njemu dominiraju korintski stubovi, poput onih na ulazima u hramove starih grčkih i rimskih bogova. Neki pozorište zovu „Talijin hram“, po Zevsovoj kćerci, zaštitnici komedije. Moguće da je izgradnja zgrade teatra, polovinom XIX veka, zadala pravac razvoja centra grada.

-

Prostor između Franjevačke i Pravoslavne crkve, između kojih je nekada bila srednjovekovna Szabadka, ostao je okružen starim ulicama, čiji pravac su diktirali nekadašnji vodotokovi i šančevi utvrđenja. Između tih krivih uličica nalazio se mali park oivičen Franjevačkom crkvom i kurijom plemićke porodice Vojnić. Nestanak starih staleža i dolazak novog vremena bio je neminovan, a kada je reč o pomenutom parku i njegovoj neposrednoj okolini, promene su došle naglo i dramatično.

-

Poznog leta 1944. godine bombe iz vazduha zbrisale su Vojnićeve objekte i okolne kuće, nakon čega više nije moglo biti povratka na staro. Kada je raščišćen krš, ukazala se čistina koju je trebalo oblikovati za potrebe grada, onakvog kakvog su Subotičani viđali na slikama i filmovima. Grada koji ima moderne građevine, bulevare i solitere, za razliku od stare Subotice koja nije dobacivala više od tri sprata. Do početka izgradnje proći će petnaest godina, zbog posleratne nemaštine i zategnutih političkih odnosa sa istočnim susedima.

NA TRASI BUDUĆEG BULEVARA

Sačuvan je nacrt iz 1946. godine, koji je novi prazan prostor predodredio za park i igralište, što je bilo najjednostavnije u tom trenutku. Ipak, ostaci ruševina videli su se još godinama. Plan da Subotica dobije dva bulevara koji će se ukrstiti u centru grada, postojao je još pre rata. Njegovo ostvarenje počelo je izgradnjom Aleje Maršala Tita, krajem pedesetih, da bi ideja konačno bila razrađena urbanističkim planom iz 1964. godine.

-

Tako se staro jezgro grada našlo na trasi zamišljenog bulevara koji je trebao da počne ispred nove železničke stanice i da se protegne sve do Somborske kapije. Od zatečenih objekata mogli su da ostanu: samostan, crkva i kuća pored njih, za koju se smatra da je najstarija u gradu. Prvi je svoje mesto zauzeo Radnički dom. Izgrađen je niski trakt zgrade, a kada je podignuta betonska konstrukcija za kulu, zaustavljeni su radovi zbog nedostatka sredstava.

MANIFESTACIONI TRG

Polako je sazrevala ideja da plan o bulevaru ne treba nastavljati, jer zahteva rušenje nekih vrednih starih palata i preoblikovanje neposrednog okruženja Gradske kuće. Početkom osamdesetih taj generalni urbanistički plan je stavljen van snage. Zatečeno stanje u tom trenutku predstavljalo je jedan prostrani trg, kome je tada trebalo dati namenu.

-

Velika travnata površina popločana je i uređena kao parking sa drvoredima i jednom kamenom skulpturom. Bilo je to polovinom osamdesetih godina kada je ceo centar grada doživeo preporod. Iako je parking dobrodošao, još tada je ovaj prostor rezervisan za „manifestacioni trg“.

I neke buduće studije videle su prostranstvo između Otvorenog univerziteta i stambenih zgrada kao idealno mesto za skupove i manifestacije, ne odričući se parkirališta.

DEUS EX MACHINA

Zgrada „Otvorenog univerziteta“ bila je u funkciji već pola veka, a da objekat pored nje, projektovan da bude veliki bioskop, i dalje nije bio završen. Pedeset godina je na Trgu Cara Jovana Nenada stajala betonska konstrukcija za koju je sve manje njih znalo šta predstavlja. Postojao je razlog zbog čega nije bilo moguće završiti gradnju. Još šezdesetih godina ispod svoda nedovršene građevine, uskladišten je građevinski materijal koji se jednog dana zapalio. Požar je trajno oštetio armirani beton, nakon čega nije preostalo ništa drugo nego da on bude uklonjen. 

-

Ni tada, ni kasnije, to nije bio jednostavan zadatak. Kao jedina kvalifikovana za to, pominjana je vojska, koja je imala sredstva i znanje da minira debele betonske stubove i ploče. Iz sveta su stizali snimci kako izgleda rušenje velikih konstrukcija, a da to ne ugrozi okolinu, međutim, kod nas to nije išlo. Više puta su pravljeni dogovori i donesene konačne odluke, i uvek bi na kraju betonski „kostur“ ostao na svom mestu netaknut. Došao je tako i 21. vek, a Subotičani su i dalje čekali nekog ko će dinamitom srušiti konstrukciju. A onda, iznenada jednog februara, pojavile su se građevinske mašine koje su hidrauličnim makazama isekle armirani beton i rešile problem. Nakon toga, trg je konačno dobio priliku da bude dovršen.

Autor teksta | Dejan Mrkić
Vizuali | Istorijski arhiv Subotica